Bogucki A., Historia Polski średniowiecznej
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
//-->ROZPRAWYAM BR OŻY BOGUCKIStrenuusjako tytuł polskich rycerzy pasowanych (XIII-XV w.)IWe wcześniejszym średniowieczu na rycerzy pasowani byli w Europie zachodniej członkowie warstwy rycerskiej bezpośrednio po osiągnięciu pełnoletności i zdolności do konnej służby wojskowej. W ciąguXIII w. liczba rycerzy pasowanych zaczęła się zmniejszać. W X IVi X V w. pas rycerski i związany z nim tytuł (łac.miles,niem.Ritteritp.)otrzymywali tylko nieliczni feudałowie świeccy, i to często dopierow starszym wieku. Pozostali mężczyźni z tej warstwy uważani byli zagiermków. Także na ziemiach polskich godność rycerza pasowanego posiadali w późniejszym średniowieczu tylko niektórzy przedstawicieleszlachty1.Źródła śląskie X IV w. wyraźnie odróżniają dwie grupy hierarchicznerycerstwa. Na listach świadków pierwsze miejsca zajmują rycerze pasowani(milites),a za nimi wymieniani są giermkowie (clientes,famuli,armigeri, domicelli).Z tytułemmilesczęsto połączony jest przymiotnikstrenuus(niem.strengin Ritter, gestrengter R itter)2.Jakostrenuisą1 A . B o g u c k i ,Term in m iles w źródłach śląskich X I I I i X I V w .,[w :]S p ołeczeń stw o Polski średniow iecznejt. I, pod red. S. K . K u c z y ń s k i e g o , W a r szawa 1981, s. 224 nn., 232 nn., 241 nn., 253 nn.W artykule stosuję następujące skróty: A cta cap. —A cta capitulorum iudicio-rum ecclesiasticorumselecta,w y d . B. U l a n o w s k i , (1902); A G Z —A kta grodzkiei ziem skie... z A rch iw u m tzw . bernardyńskiego w e L w o w ie(1868— ); Dok. s. k r a k .—D ok u m en ty sądu ziem skiego k rakow skiego 1302— 1453,opr. Z . P e r z a n o w s k i(1971); IM T —Iura M asoviae terrestria,opr. J. S a w i c k i (1972); K D M K —K o deks d yp lom a tyczn y miasta Krakow a,w yd. F. P i e k o s i ń s k i , (1879— 1882); Ks.Brzes. —K sięgi sądow e b rzesk o-ku ja w sk ie 1418— 1424,opr. J. K o c h a n o w s k i ,[w :]T eki A . Paw ińskiegot. V II (1905); K s. Czer. —K sięga ziem i czerskiej 1404——1425,w yd. T. J. L u b o m i r s k i , (1879); K s. Łęcz. I— II —K sięg i sądow e łęczyckie od 1385— 1419,[w :]T eki A . Paw ińskiegot. III (cz. I) i t. IV (cz. II) (1897);K s. Płoń. —K sięga ziem ska płońska 1400— 1417,w yd. M . H a n d e l s m a n , (1920);K s. Pozm. —Księga ziem ska poznańska 1400— 1407,w yd. K . K a c z m a r c z y ki K. R ż y s k i, (1960); K s. Zakr. I— II —Księga ziem ska zakroczym ska pierwsza1423— 1427,w yd. A . R y b á r s k i , (1920);K sięga ziem ska zakroczym ska druga 1434——1437,w yd. K . T y m i e n i e c k i , (1920); Leksz. — J. L e k s z y c k i ,D ie ältestengrosspolnischen G rodbücher(1887— 1889; Reg. —R egesten zur schlesischen G e schichte,C D Sii. t. X X I X і X X X ; SPPP —Starodawne prawa polskiego pom niki(1856); W R S —W ielkopolskie ro ty sądow e X I V— X Vw .,орг. H. K o w a l e w i c zi W. K u r a s z k i e w i c z(1959— ); Zap. Sand. —Zapiski sądow e w ojew ó d ztw asandom ierskiego,w yd. F. P i e k o s i ń s k i , [w :] „A rchiw um K o m isji PrawniczejA U ” t. V III (1970); Zap. W arsz. —Zapiski i roty polskieX V— X V I w . z ksiąg sąd o w ych ziem i w arszaw skiej,w yd. W . K u r a s z k i e w i c zi A. W o l f f(1950);ZD M łp. —Zbiór doku m en tów m ałopolskich,w yd. S. K u r a ś(1962— ). (Pom ijamskróty powszechnie znane: CD Sil., K D K K , K D M az. Koch., K D M a z. Lub., K D M łp .,K D P ol., K D T yn ., K D W lk p ., Lites, M og., M PH).2K sięga henrykow ska,w yd. R. G r ó d e c k i , Poznań 1949, s. 363 (1310 r.):strenuo militi dom ino Nicolao de M unsterberch nostro iudici curie·,zob. takżeP R Z E G L Ą D H I S T O R Y C Z N Y , T O M L X X V I I , 1986, Z E S Z . 4626AM BRO ŻY BOGUCKIjednak określani w źródłach śląskich X IV w. także giermkowie. W dokumencie burgrabiego kłodzkiego z 1342 r. wymienieni są dwajstrenuifam uli3.W 1339 r. występujądie gestrengten Männer Andreas Radak,Ritter, u. s. Sohn Franczko4,a świadkami w dyplomie z 1340 r. sądie gestrengten Herren: Ritter Mulich v. Rydeburg, Otto v. Borsnitz,Joh. Crik v. Rydeburg, Jesco v. Smolcz, Henczko v. Scwarczhorn, H eynemann Gallicus u. Luthco v. Culpe 5.Spośród feudałów wzmiankowanych w 1339 і 1340 r. rycerzami pasowanymi byli tylko Andrzej Radaki Mulich R ydeburg6. Pozostałe osoby były giermkami. Do niższej kategorii świadków zaliczeni są: Otto Borsnic w 1339 i 1346 r.7a Jesko,Smolcz i Lutko Kulpę w 1340 i 1341 r . 8 Określeniamigestrengte Männer, gestrengte Herren(w oryginałach łacińskich zapewnestrenui viri,strenui domini)objęci są w obu dyplomach także giermkowie. O godności rycerza pasowanego świadczy więc w źródłach śląskich rzeczownikmiles,a nie przymiotnikstrenuus.W polskich źródłach pozaśląskich rzadko spotykamy tak wyraźnypodział na rycerzy pasowanych i giermków. Terminmilesużywany byłw Królestwie Polskim i na Mazowszu nie tylko jako tytuł rycerzapasowanego, lecz także jako określenie przynależności do rycerstwa--szlachty. Dlatego też badanie znaczenia wyrazustrenuusw tej częściPolski jest znacznie trudniejsze, niż na Śląsku. Kazimierz T y m i e n i e c k i sądził, że rycerza pasowanego oznaczał w źródłach polskichprawdopodobniemilesz dodatkiemstrenuus;jakostrenui militesw ystępują bowiem tylko nieliczne osoby spośród ogółu szlachty9. JanuszB i e n i а к uważa za wyróżnik tej godności w polskich źródłach pozaśląskich nie rzeczownikmiles,lecz przymiotnikcinctuslubstrenuus.Stwierdza on, żemiles cinctusnie budzi w tym względzie wątpliwości,natomiast związek tytułustrenuus milesz pasem rycerskim należyjeszcze spraw dzić10. Próba spełnienia tego postulatu jest celem niniejszego artykułu.Wyrazstrenuusbył w XIII— X V w. jednym z predykatów, tj. przymiotników określających pozycję społeczną danej osoby. W łacinie potocznej znaczył on tyle, co dzielny, mężny. W źródłach średniowiecznychpredykaty umieszczane są albo bezpośrednio przed imieniem, albo sąpołączone z jakimś rzeczownikiem (np.vir, miles, dominus).Znaczenieterminustrenuusmożna ustalić przez zbadanie jego stosunku do innychpredykatów. W późniejszym średniowieczu każdy stan miał odrębneCDSil t. X , nr 150 (1334 г.); tam że, nr 288 (1394 r.); CDS il. t. IV , nir 43 (1372 r.);C D Sil. t. II, s. 168 n. (1375 r.); tam że, s. 32 (1385 <r.); CD Sil. t. I, nr 89 (1415 r.).W y razgestrengterjest odpowiednikiem term inustrenuusw regeście dokum entuz 1334 r. (Reg. 5332)._____a Reg. 6798.*Reg. 6204.* Reg. 6419.8 Do rycerzy pasow anych zaliczany jestAndrzej Radak od 1336 r. (Reg. 5582,5640, 5654, 5656itd.), a M ulich Rydeburg od 1338 r. (Reg. 6037, 6226,6255 itd.).7 Reg. 6368;R eg esty śląskie 1343— 1348t. I, pod red. W . K o r t y , W roclaw 1975,nr 486.s Reg. 6442, 6466a, 6475, 6480; CUSil. t. IV , nr 14.9 K . T y m i e n i e c k i ,P rocesy tw órcze form ow ania się społeczeństw a polskiegow w iekach średnich,W arszaw a 1921, s. 205.10 J. B i e n i a k ,M ilites w procesie p olsk o-krzyżackim z 1339 r.,PH t. L X X V ,1984, z. 3, s. 503.S T R E N U U S — T Y T U Ł P O L S K IC H R Y C E R Z Y P A S O W A N Y C H627predykaty. Duchowny był w zależności od rangireverendissimus, re -verendus, venerabilis, honorabilis, discretus\mieszczanin —providusTjamosusetc.; chłop —laboriosusn .Około połow y X V w. została ostatecznie ustalona hierarchia trzechpredykatów szlacheckich: w i e l m o ż n y(magnificus),u r o d z o n y(gener os us)i s z l a c h e t n y(nobilis).Przetrwała ona do XVIII w. Tytułyte w polskim brzmieniu są znane od X V w . 1 „W ielmożnymi” byli zw y2kle tytułowani wojewodowie, kasztelanowie w ięksi1 oraz najwyżsiSurzędnicy centralni (marszałek wielki, kanclerz, podskarbi); „urodzonymi” — kasztelanowie mniejsi, starostowie oraz inni urzędnicy ziemscyi nadworni; „szlachetnymi” — szlachta bez urzędów. Wyższe stopniew tej hierarchii zależały więc od piastowania urzędów. Przykładamistosowania predykatów mogą być dokumenty sądu ziemskiego lwowskiego z 1469 r. i księcia mazowieckiego Konrada III z 1476 r. Pierwszyz nich został wystawiony w obecności Grzegorza arcybiskupa lwowskiego orazmagnifiais, venerabili et generosis dominis Stanislao de OstrorogCalyszyensi, Stanislao de Chotecz Russie palatinis, Iohanne de Ryth-wyany generali marschalco, Alberto de Żychlin vicecancellario RegniPolonie, Dobeslao de Vischnycze Lublinensi, Dobeslao de ZyrawiczaPremisliensi castellanis, Raphaele de Jarosław Leopoliensi, Paulo Ia-szyensky Chelmensi et Belzensi capitaneis, Georgio Strumilo succame-rario, Iohanne Swyńka de Pomorzany vexillifero, Iohanne Chodorowskydapifero, Iohanne Culykowsky subdapifero, Iacobo Romanowsky subpin-cem a Leopoliensibus et aliisu .Wielmożni od urodzonych są tu oddzieleni przez jednego duchownego(venerabilisw liczbie pojedynczej); byłnim oczywiście podkanclerzy koronny. Tytuł „wielm ożny” mają więcw tym dokumencie dwaj wojewodowie i marszałek wielki koronny, a tytuł „urodzony” — kasztelanowie, starostowie, podkomorzy, chorąży,stolnik, podstoli i podczaszy. Dyplom księcia Konrada z 1476 r. zwalnianiektóre dobra w powiatach liwskim i czerskim od służebności stawianiai naprawiania zamków. Są w nim wymienione dwie osoby z tytułemmagnificus— wojewoda mazowiecki i kasztelan (większy) czerski;14 osób z tytułemgenerosus— kasztelan (mniejszy) liwski, sędzia, chorążowie, podkomorzowie, stolnik, podsędek, podczaszowie, marszałekdworu, krajczy i kuchmistrz książęcy; sto kilkadziesiąt osób bez urzęduz tytułemnobilisls.Spotykamy jednak już w X V w. odstępstwa odtych reguł. Z predykatemmagnificuswystępują dość często kasztela11 Por, W . D w o r z a c z e k ,Genealogia,W arszaw a 1959, s. 29 nn.11W R S t. II, nr 1062 (1436 г.):nobilis Johannis de B r u d z e w o--------ślachetnemuJanowi B ru dzew skiem u ;tam że, nr 1268 (1444 r.):nobilis Laurencii de Naderszicze--------ślachetnem u W a w rzyń cow i z Nadarzyć·,Zap. W arsz., nr 1521 (1481 r.):sla-chethna Katarzina szona n yeg d y vrodzonego A n drzeya szadzego ploczskyego· szG olk ow a;tam że, nr 1523 (1482 ar.):V ye lm o z n y P yotr sz Prasm owa castellan liw sky.19Podział kasztelanów na większych i m niejszych został ostatecznie ustalonyw 1569 r.; por.Chronologia polska,pod red. B. W ł o d a r s k i e g o , W arszaw a 1957,s. 476. Jednak już w X I I I w . kasztelanow ie grodów stołecznych m ieli wyższą rangęniż inni kasztelanow ie; zob. J. В i e nd a k,Polska elita polityczna X I I w .,{w :]S p ołeczeń stw o Polski średniow iecznejt. II, pod red. S. K . K u c z y ń s k i e g o ,W arszaw a 1982, s. 19. Por. też A . G ą s i o r o w s k i ,Starszeństw o urzędów w Polscepóźnośredniow iecznej,R H r. X X X V , 1969, s. 39.A G Z t. V I, nr 80.» K D M az. Lub., nr 236.628AM BRO ŻY BOGUCKInowie m n iejsi16, rzadziej inni urzędnicy17. Tytułgenerosusnoszą teżniekiedy synowie dygnitarzy i inni zamożni szlachcice nie piastującyurzędów 18.Predykaty występują już w źródłach polskich X II w. Obdarzani bylinimi w tedy biskupi (venerabilis) 1 i książęta (serenissimus,illustris,9inclitus)20.W X III i X IV w. najczęściej spotykanym predykatem ry cerskim był wyraznobilis (v ir)21.Był on używany jako przymiotniki rzeczownik. W późniejszym średniowieczu polskim synonimem rzeczownikanobilisbył „szlachcic” , a przymiotnika — „szlachetny” ; niewiemy jednak, czy oba te polskie wyrazy istniały już w XIII w. Hierarchia predykatów nie była jeszcze wtedy ustalona. Z tytułemnobiliswystępuje nie tylko rycerstwo, lecz także książęta22 i m ieszczanie23,z tytułemillustńsnie tylko książęta, lecz także m o ż n o w ł a d c y z tytułemreverendissimusnie tylko biskupi, lecz także książęta 25. W końcuXIII w. zaczyna się pojawiać mieszczański predykatprovidus*® który,jednak jest używany niekiedy jako tytuł dostojników ze stanu rycerskiego27. Przymiotnikmagnijicusbył w XIII i X IV w. najczęściej tytułem książąt i k róló w 28. Rzadziej jakomagnijiciokreślani są w źródłach X IV w. świeccy dostojnicy królewscyCzęściej występują oniz tym predykatem od początku X V w., ale jeszcze wtedy nawet w ojewodowie noszą niekiedy tytułnobilis30.Przez krótki okres na przełomie1 Por. np. Dok. s. krak., nr 214 (1449 r.); SP PP t. II, nr 4033 (1471 r.); A G Z6t. X V I , nr 860 (1472 r.); W R S t I, nr 1570 (1434 r.); W R S t. II, nr 850 (1427 г.).Zob. także przyp. 168 i 172.17 Por. np. Dok. s. krak., nr 228 (1453 r.);m agnificus dominus M uszilo de B u -czacz Colom iensis et Sznathiensis capitaneus;W R S t. IV , nr 887 (1424 r.):magnijiciviri domini Selidze subcamerarii Siradiensis.1 Por. przyp. 61, 62.8w Por. np. K D W lk p . t. I, nr 3 (1065 r.?):venerabili patře A lexan dro Plocensisecclesie episcopo.s» Por. np. K D K K t. I, nr 1 (1166 r.):regnante in Polonia serenissim o duceBoleslao;K D W lk p . t. I, nr 21 (1175 г.):illustris condam principis Wladislai m axim iducis;K D M az. K och., nr ІІ23 (1187 r.):incliti ducis Casimiri.aPor. np. M og., nr 2 (1222 r.):vir nobilis U islaus;K D W lk p . t. I, nr 129 (1230 r.):vir nobilis Bronissius c o m e s;K D M łp . t. II, nr 16 (1234 r.):nobilis viri com itis T h eodoři Cracouiensis palatini;K D P ol. t. II, nr 507 (1356 г.):nobili viro Petro de Brusina.22 Por. np. K D M az. L ub., nr 18 (1250 r.):nobilis viri Sem ouiti Dei gracia illustrisducis Mazouie.и Por. np. M . B i e l i ń s k a ,Kancelarie i d oku m en ty w ielkopolskie X I I I w .,W rocław 1967, nr 11 (1283 r.):nobili viro Oblino cive et m onethario Pisdrensi.24 Por. np. K D P ol. L II, nr 14 (1233 г.):uir illustris nom ine Olto.28 K D M łp . t. I, nr 3 (1192 r.):reuerendissim us d u x Kazim irus.** K D K K t. I, nr 87 (1286 r.):viri providi ac discreti Priceconis advocati deBiton.27 K D W lk p . t. II, nr 806 (1299 r.):viris providis comitibusZo vissaPalatinoS y r a d ie n si--------.28 Por. np. K D M łp . t. II, nr 487 (1280 r.):magnifico dom ino L estcone Ulustriduce Cracouie;K D P ol. 1 III, nr Л26 (1361 r.):magnifici principis domini RegisPolonie.Zob. także K D M az. Lub., nr 39 (1289 г.); K D W lk p . t. I, nr 745 (1296 r.);K D P ol. t. I, nr 114 (1348 r.).28 K D W lk p . t. II, nr 988 (1316 г.):his magnificis et honorabilibus viris(starostaw ielkopolski .i w ojew odow ie); K D P ol. t. III, nr 104 (1350 r.);magnificus vir dominusS p yth co castellanus Cracoviensis;ZD M łp. cz. V III, nr 2531 (1356 r.):magnificiscastellanis, pallatinis, camerariis— -Г -;M og., nr 94 (1382г .) :magnificis et nobilibus viris dominis O ttone Sandomiriensi, S p ytk on e Cracoviensi p a la tin is--------.“ W R S t. V A , nr 334 (1430 г.):n obilem dom inum M athiam de Labiszino pa-latinum B rzesten sem .-STRE N U U S — T Y T U Ł P O L S K IC H R Y C E R Z Y P A S O W A N Y C H629X IV i X V w. dostojnicy mają niekiedy tytułvalidus31. Spośród trzechnajtrwalszych predykatów szlacheckich najpóźniej pojawia sięgenero-sus.Pierwsza znana mi wzmianka z tym tytułem pochodzi z 1379 r. 32,częściej zaczyna on występować jednak dopiero około połow y X V w. 33„U rodzony” został prawdopodobnie zapożyczony z Czech, gdzie był onpredykatem wyższej szlachty („panów” ). W Polsce natomiast wyraz tenstał się — wbrew nazwie — tytułem przede wszystkim urzędniczym.Na przełomie X IV i X V w. częściej niżgenerosusużywany był termingenerosajako predykat szlachcianek polsk ich34.IIPierwsze znane mi wzmianki o wyraziestrenuusjako składnikuokreśleń feudałów polskich pochodzą z połowy XIII w. W dokumencieKonrada mazowieckiego z 1245 r. wym ieniony jeststrenuus miles nomine Budizlaus3SAutentyczność tego dokumentu jest jednak wątpli.wa. W 1252 r. Bolesław W stydliwy nadał szereg przyw ilejów komesowiKlemensowi z Ruszczy, wojewodzie krakowskiemu, którynos de cap-tivitate patrui nostri ducis Conradi lib era u it------- sicut jidelis miles etbellator strenuus36.Wyrazstrenuusw tym tekście określa jednak zaletyosobiste w ojew ody Klemensa, a nie jego pozycję społeczną; nie jestwięc predykatem. Charakter taki mastrenuusdopiero w dokumentachwielkopolskich z końca XIII w. W 1284 r. Przemysł II zatwierdził nadanie wsi Chełmno na rzecz arcybiskupstwa gnieźnieńskiego, któreuczyniłhonorabilis kmeto noster et miles strenuus, comes BerwoldusVenator Kalisiensi et pincem a L endensis37.W dyplomie arcybiskupagnieźnieńskiego Jakuba Świnki z 1289 r. wymieniony jeststrenuus virdominus Nicolaus palatinus Calissiensis, heres de Kobylinookreślonyw tym przekazie także jakostrenuus m iles38.Dokument WładysławaŁokietka z 1308 r. został wystawiony w obecnościcom ite StanislaoP a latino nostro Cuyaviensi, strenuo milite K yelczone, domino Stanislaopreposito Crusvyciensi39.W 1311 r. Mikołaj opat mogileński sprzedałwieśnobili vi ro ас strenuo militi Michaeli, heredi de Cossonow et Castellano in Quecissow4#.31 Por. np. K D M az. Lub., nr 119 (1391 г.):validus vir dom inus K ristinus heresde Pijaszeczno marsalcus curie nostre(Siem ow ita m azow ieckiego); Dok. s. krak.,nr 59 (1393 r.):validum dom inum Johannem palatinum Lanciciensem ;K D M az. Lub.,nr 139 (1400 r.):validus et strenuus m iles dom inus Prandota pincerna Ra vensis,heres de P obedna;Ksi P o m ., nr 9 (1400т.): Validi domini Thom conis subpincernąCracouiensis et capitanei M ayoris Polonie generalis;D ok. s. krak., nr 161 (1424 г.):validis hiis d o m in is------ .32 Dok. s. krak., nr 19 (1379 r.):generosa Anna de W isnice, StephanicastellaniVoinicensis v i d u a--------generosumJoannem n ep otem su u m; ZD M łp. cz. V I, nr 1633(1400 r.):generosis, strenuis et nobilibus v i r i s--------.33 Dok. s. terak., nr 183 (1437 r.); W R S t. I, nr 1591 (1438 r.); Acta cap. t. II,nr 1102 (1440 r.); ZD M Ip. cz. II, nr 581 (1441 r.) itd.34 Dok. s. krak., nr 43 (1388 r.):generosa domina Cztana filia nobilis viri d é m entis olim de R aw olow icze et u xor nobilis viri L am berti de Stanislawicze:tamże,nr 141 (1412 r.), 142 (1412 r.), 167 (1426 r.), 189 (1439 r.) itd. Zap. Sand.,' nr 457(1408 т.); W R S t. I, nr 1049 (1420 r.), 1119 (1423 r.), 1163 (1424 r.) itd.35 K D M a z. Koch., nr 461.» K D M łp . t. II, nr 436.37 K D W lk p . t. I, nr 539.38 T am że, nr 638.K D W lk p . t. II, nr 919. Zob. także tam że, nr 1010 (1319 r.).40 Tam że, nr 941. [ Pobierz całość w formacie PDF ]
zanotowane.pl doc.pisz.pl pdf.pisz.pl lemansa.htw.pl
//-->ROZPRAWYAM BR OŻY BOGUCKIStrenuusjako tytuł polskich rycerzy pasowanych (XIII-XV w.)IWe wcześniejszym średniowieczu na rycerzy pasowani byli w Europie zachodniej członkowie warstwy rycerskiej bezpośrednio po osiągnięciu pełnoletności i zdolności do konnej służby wojskowej. W ciąguXIII w. liczba rycerzy pasowanych zaczęła się zmniejszać. W X IVi X V w. pas rycerski i związany z nim tytuł (łac.miles,niem.Ritteritp.)otrzymywali tylko nieliczni feudałowie świeccy, i to często dopierow starszym wieku. Pozostali mężczyźni z tej warstwy uważani byli zagiermków. Także na ziemiach polskich godność rycerza pasowanego posiadali w późniejszym średniowieczu tylko niektórzy przedstawicieleszlachty1.Źródła śląskie X IV w. wyraźnie odróżniają dwie grupy hierarchicznerycerstwa. Na listach świadków pierwsze miejsca zajmują rycerze pasowani(milites),a za nimi wymieniani są giermkowie (clientes,famuli,armigeri, domicelli).Z tytułemmilesczęsto połączony jest przymiotnikstrenuus(niem.strengin Ritter, gestrengter R itter)2.Jakostrenuisą1 A . B o g u c k i ,Term in m iles w źródłach śląskich X I I I i X I V w .,[w :]S p ołeczeń stw o Polski średniow iecznejt. I, pod red. S. K . K u c z y ń s k i e g o , W a r szawa 1981, s. 224 nn., 232 nn., 241 nn., 253 nn.W artykule stosuję następujące skróty: A cta cap. —A cta capitulorum iudicio-rum ecclesiasticorumselecta,w y d . B. U l a n o w s k i , (1902); A G Z —A kta grodzkiei ziem skie... z A rch iw u m tzw . bernardyńskiego w e L w o w ie(1868— ); Dok. s. k r a k .—D ok u m en ty sądu ziem skiego k rakow skiego 1302— 1453,opr. Z . P e r z a n o w s k i(1971); IM T —Iura M asoviae terrestria,opr. J. S a w i c k i (1972); K D M K —K o deks d yp lom a tyczn y miasta Krakow a,w yd. F. P i e k o s i ń s k i , (1879— 1882); Ks.Brzes. —K sięgi sądow e b rzesk o-ku ja w sk ie 1418— 1424,opr. J. K o c h a n o w s k i ,[w :]T eki A . Paw ińskiegot. V II (1905); K s. Czer. —K sięga ziem i czerskiej 1404——1425,w yd. T. J. L u b o m i r s k i , (1879); K s. Łęcz. I— II —K sięg i sądow e łęczyckie od 1385— 1419,[w :]T eki A . Paw ińskiegot. III (cz. I) i t. IV (cz. II) (1897);K s. Płoń. —K sięga ziem ska płońska 1400— 1417,w yd. M . H a n d e l s m a n , (1920);K s. Pozm. —Księga ziem ska poznańska 1400— 1407,w yd. K . K a c z m a r c z y ki K. R ż y s k i, (1960); K s. Zakr. I— II —Księga ziem ska zakroczym ska pierwsza1423— 1427,w yd. A . R y b á r s k i , (1920);K sięga ziem ska zakroczym ska druga 1434——1437,w yd. K . T y m i e n i e c k i , (1920); Leksz. — J. L e k s z y c k i ,D ie ältestengrosspolnischen G rodbücher(1887— 1889; Reg. —R egesten zur schlesischen G e schichte,C D Sii. t. X X I X і X X X ; SPPP —Starodawne prawa polskiego pom niki(1856); W R S —W ielkopolskie ro ty sądow e X I V— X Vw .,орг. H. K o w a l e w i c zi W. K u r a s z k i e w i c z(1959— ); Zap. Sand. —Zapiski sądow e w ojew ó d ztw asandom ierskiego,w yd. F. P i e k o s i ń s k i , [w :] „A rchiw um K o m isji PrawniczejA U ” t. V III (1970); Zap. W arsz. —Zapiski i roty polskieX V— X V I w . z ksiąg sąd o w ych ziem i w arszaw skiej,w yd. W . K u r a s z k i e w i c zi A. W o l f f(1950);ZD M łp. —Zbiór doku m en tów m ałopolskich,w yd. S. K u r a ś(1962— ). (Pom ijamskróty powszechnie znane: CD Sil., K D K K , K D M az. Koch., K D M a z. Lub., K D M łp .,K D P ol., K D T yn ., K D W lk p ., Lites, M og., M PH).2K sięga henrykow ska,w yd. R. G r ó d e c k i , Poznań 1949, s. 363 (1310 r.):strenuo militi dom ino Nicolao de M unsterberch nostro iudici curie·,zob. takżeP R Z E G L Ą D H I S T O R Y C Z N Y , T O M L X X V I I , 1986, Z E S Z . 4626AM BRO ŻY BOGUCKIjednak określani w źródłach śląskich X IV w. także giermkowie. W dokumencie burgrabiego kłodzkiego z 1342 r. wymienieni są dwajstrenuifam uli3.W 1339 r. występujądie gestrengten Männer Andreas Radak,Ritter, u. s. Sohn Franczko4,a świadkami w dyplomie z 1340 r. sądie gestrengten Herren: Ritter Mulich v. Rydeburg, Otto v. Borsnitz,Joh. Crik v. Rydeburg, Jesco v. Smolcz, Henczko v. Scwarczhorn, H eynemann Gallicus u. Luthco v. Culpe 5.Spośród feudałów wzmiankowanych w 1339 і 1340 r. rycerzami pasowanymi byli tylko Andrzej Radaki Mulich R ydeburg6. Pozostałe osoby były giermkami. Do niższej kategorii świadków zaliczeni są: Otto Borsnic w 1339 i 1346 r.7a Jesko,Smolcz i Lutko Kulpę w 1340 i 1341 r . 8 Określeniamigestrengte Männer, gestrengte Herren(w oryginałach łacińskich zapewnestrenui viri,strenui domini)objęci są w obu dyplomach także giermkowie. O godności rycerza pasowanego świadczy więc w źródłach śląskich rzeczownikmiles,a nie przymiotnikstrenuus.W polskich źródłach pozaśląskich rzadko spotykamy tak wyraźnypodział na rycerzy pasowanych i giermków. Terminmilesużywany byłw Królestwie Polskim i na Mazowszu nie tylko jako tytuł rycerzapasowanego, lecz także jako określenie przynależności do rycerstwa--szlachty. Dlatego też badanie znaczenia wyrazustrenuusw tej częściPolski jest znacznie trudniejsze, niż na Śląsku. Kazimierz T y m i e n i e c k i sądził, że rycerza pasowanego oznaczał w źródłach polskichprawdopodobniemilesz dodatkiemstrenuus;jakostrenui militesw ystępują bowiem tylko nieliczne osoby spośród ogółu szlachty9. JanuszB i e n i а к uważa za wyróżnik tej godności w polskich źródłach pozaśląskich nie rzeczownikmiles,lecz przymiotnikcinctuslubstrenuus.Stwierdza on, żemiles cinctusnie budzi w tym względzie wątpliwości,natomiast związek tytułustrenuus milesz pasem rycerskim należyjeszcze spraw dzić10. Próba spełnienia tego postulatu jest celem niniejszego artykułu.Wyrazstrenuusbył w XIII— X V w. jednym z predykatów, tj. przymiotników określających pozycję społeczną danej osoby. W łacinie potocznej znaczył on tyle, co dzielny, mężny. W źródłach średniowiecznychpredykaty umieszczane są albo bezpośrednio przed imieniem, albo sąpołączone z jakimś rzeczownikiem (np.vir, miles, dominus).Znaczenieterminustrenuusmożna ustalić przez zbadanie jego stosunku do innychpredykatów. W późniejszym średniowieczu każdy stan miał odrębneCDSil t. X , nr 150 (1334 г.); tam że, nr 288 (1394 r.); CDS il. t. IV , nir 43 (1372 r.);C D Sil. t. II, s. 168 n. (1375 r.); tam że, s. 32 (1385 <r.); CD Sil. t. I, nr 89 (1415 r.).W y razgestrengterjest odpowiednikiem term inustrenuusw regeście dokum entuz 1334 r. (Reg. 5332)._____a Reg. 6798.*Reg. 6204.* Reg. 6419.8 Do rycerzy pasow anych zaliczany jestAndrzej Radak od 1336 r. (Reg. 5582,5640, 5654, 5656itd.), a M ulich Rydeburg od 1338 r. (Reg. 6037, 6226,6255 itd.).7 Reg. 6368;R eg esty śląskie 1343— 1348t. I, pod red. W . K o r t y , W roclaw 1975,nr 486.s Reg. 6442, 6466a, 6475, 6480; CUSil. t. IV , nr 14.9 K . T y m i e n i e c k i ,P rocesy tw órcze form ow ania się społeczeństw a polskiegow w iekach średnich,W arszaw a 1921, s. 205.10 J. B i e n i a k ,M ilites w procesie p olsk o-krzyżackim z 1339 r.,PH t. L X X V ,1984, z. 3, s. 503.S T R E N U U S — T Y T U Ł P O L S K IC H R Y C E R Z Y P A S O W A N Y C H627predykaty. Duchowny był w zależności od rangireverendissimus, re -verendus, venerabilis, honorabilis, discretus\mieszczanin —providusTjamosusetc.; chłop —laboriosusn .Około połow y X V w. została ostatecznie ustalona hierarchia trzechpredykatów szlacheckich: w i e l m o ż n y(magnificus),u r o d z o n y(gener os us)i s z l a c h e t n y(nobilis).Przetrwała ona do XVIII w. Tytułyte w polskim brzmieniu są znane od X V w . 1 „W ielmożnymi” byli zw y2kle tytułowani wojewodowie, kasztelanowie w ięksi1 oraz najwyżsiSurzędnicy centralni (marszałek wielki, kanclerz, podskarbi); „urodzonymi” — kasztelanowie mniejsi, starostowie oraz inni urzędnicy ziemscyi nadworni; „szlachetnymi” — szlachta bez urzędów. Wyższe stopniew tej hierarchii zależały więc od piastowania urzędów. Przykładamistosowania predykatów mogą być dokumenty sądu ziemskiego lwowskiego z 1469 r. i księcia mazowieckiego Konrada III z 1476 r. Pierwszyz nich został wystawiony w obecności Grzegorza arcybiskupa lwowskiego orazmagnifiais, venerabili et generosis dominis Stanislao de OstrorogCalyszyensi, Stanislao de Chotecz Russie palatinis, Iohanne de Ryth-wyany generali marschalco, Alberto de Żychlin vicecancellario RegniPolonie, Dobeslao de Vischnycze Lublinensi, Dobeslao de ZyrawiczaPremisliensi castellanis, Raphaele de Jarosław Leopoliensi, Paulo Ia-szyensky Chelmensi et Belzensi capitaneis, Georgio Strumilo succame-rario, Iohanne Swyńka de Pomorzany vexillifero, Iohanne Chodorowskydapifero, Iohanne Culykowsky subdapifero, Iacobo Romanowsky subpin-cem a Leopoliensibus et aliisu .Wielmożni od urodzonych są tu oddzieleni przez jednego duchownego(venerabilisw liczbie pojedynczej); byłnim oczywiście podkanclerzy koronny. Tytuł „wielm ożny” mają więcw tym dokumencie dwaj wojewodowie i marszałek wielki koronny, a tytuł „urodzony” — kasztelanowie, starostowie, podkomorzy, chorąży,stolnik, podstoli i podczaszy. Dyplom księcia Konrada z 1476 r. zwalnianiektóre dobra w powiatach liwskim i czerskim od służebności stawianiai naprawiania zamków. Są w nim wymienione dwie osoby z tytułemmagnificus— wojewoda mazowiecki i kasztelan (większy) czerski;14 osób z tytułemgenerosus— kasztelan (mniejszy) liwski, sędzia, chorążowie, podkomorzowie, stolnik, podsędek, podczaszowie, marszałekdworu, krajczy i kuchmistrz książęcy; sto kilkadziesiąt osób bez urzęduz tytułemnobilisls.Spotykamy jednak już w X V w. odstępstwa odtych reguł. Z predykatemmagnificuswystępują dość często kasztela11 Por, W . D w o r z a c z e k ,Genealogia,W arszaw a 1959, s. 29 nn.11W R S t. II, nr 1062 (1436 г.):nobilis Johannis de B r u d z e w o--------ślachetnemuJanowi B ru dzew skiem u ;tam że, nr 1268 (1444 r.):nobilis Laurencii de Naderszicze--------ślachetnem u W a w rzyń cow i z Nadarzyć·,Zap. W arsz., nr 1521 (1481 r.):sla-chethna Katarzina szona n yeg d y vrodzonego A n drzeya szadzego ploczskyego· szG olk ow a;tam że, nr 1523 (1482 ar.):V ye lm o z n y P yotr sz Prasm owa castellan liw sky.19Podział kasztelanów na większych i m niejszych został ostatecznie ustalonyw 1569 r.; por.Chronologia polska,pod red. B. W ł o d a r s k i e g o , W arszaw a 1957,s. 476. Jednak już w X I I I w . kasztelanow ie grodów stołecznych m ieli wyższą rangęniż inni kasztelanow ie; zob. J. В i e nd a k,Polska elita polityczna X I I w .,{w :]S p ołeczeń stw o Polski średniow iecznejt. II, pod red. S. K . K u c z y ń s k i e g o ,W arszaw a 1982, s. 19. Por. też A . G ą s i o r o w s k i ,Starszeństw o urzędów w Polscepóźnośredniow iecznej,R H r. X X X V , 1969, s. 39.A G Z t. V I, nr 80.» K D M az. Lub., nr 236.628AM BRO ŻY BOGUCKInowie m n iejsi16, rzadziej inni urzędnicy17. Tytułgenerosusnoszą teżniekiedy synowie dygnitarzy i inni zamożni szlachcice nie piastującyurzędów 18.Predykaty występują już w źródłach polskich X II w. Obdarzani bylinimi w tedy biskupi (venerabilis) 1 i książęta (serenissimus,illustris,9inclitus)20.W X III i X IV w. najczęściej spotykanym predykatem ry cerskim był wyraznobilis (v ir)21.Był on używany jako przymiotniki rzeczownik. W późniejszym średniowieczu polskim synonimem rzeczownikanobilisbył „szlachcic” , a przymiotnika — „szlachetny” ; niewiemy jednak, czy oba te polskie wyrazy istniały już w XIII w. Hierarchia predykatów nie była jeszcze wtedy ustalona. Z tytułemnobiliswystępuje nie tylko rycerstwo, lecz także książęta22 i m ieszczanie23,z tytułemillustńsnie tylko książęta, lecz także m o ż n o w ł a d c y z tytułemreverendissimusnie tylko biskupi, lecz także książęta 25. W końcuXIII w. zaczyna się pojawiać mieszczański predykatprovidus*® który,jednak jest używany niekiedy jako tytuł dostojników ze stanu rycerskiego27. Przymiotnikmagnijicusbył w XIII i X IV w. najczęściej tytułem książąt i k róló w 28. Rzadziej jakomagnijiciokreślani są w źródłach X IV w. świeccy dostojnicy królewscyCzęściej występują oniz tym predykatem od początku X V w., ale jeszcze wtedy nawet w ojewodowie noszą niekiedy tytułnobilis30.Przez krótki okres na przełomie1 Por. np. Dok. s. krak., nr 214 (1449 r.); SP PP t. II, nr 4033 (1471 r.); A G Z6t. X V I , nr 860 (1472 r.); W R S t I, nr 1570 (1434 r.); W R S t. II, nr 850 (1427 г.).Zob. także przyp. 168 i 172.17 Por. np. Dok. s. krak., nr 228 (1453 r.);m agnificus dominus M uszilo de B u -czacz Colom iensis et Sznathiensis capitaneus;W R S t. IV , nr 887 (1424 r.):magnijiciviri domini Selidze subcamerarii Siradiensis.1 Por. przyp. 61, 62.8w Por. np. K D W lk p . t. I, nr 3 (1065 r.?):venerabili patře A lexan dro Plocensisecclesie episcopo.s» Por. np. K D K K t. I, nr 1 (1166 r.):regnante in Polonia serenissim o duceBoleslao;K D W lk p . t. I, nr 21 (1175 г.):illustris condam principis Wladislai m axim iducis;K D M az. K och., nr ІІ23 (1187 r.):incliti ducis Casimiri.aPor. np. M og., nr 2 (1222 r.):vir nobilis U islaus;K D W lk p . t. I, nr 129 (1230 r.):vir nobilis Bronissius c o m e s;K D M łp . t. II, nr 16 (1234 r.):nobilis viri com itis T h eodoři Cracouiensis palatini;K D P ol. t. II, nr 507 (1356 г.):nobili viro Petro de Brusina.22 Por. np. K D M az. L ub., nr 18 (1250 r.):nobilis viri Sem ouiti Dei gracia illustrisducis Mazouie.и Por. np. M . B i e l i ń s k a ,Kancelarie i d oku m en ty w ielkopolskie X I I I w .,W rocław 1967, nr 11 (1283 r.):nobili viro Oblino cive et m onethario Pisdrensi.24 Por. np. K D P ol. L II, nr 14 (1233 г.):uir illustris nom ine Olto.28 K D M łp . t. I, nr 3 (1192 r.):reuerendissim us d u x Kazim irus.** K D K K t. I, nr 87 (1286 r.):viri providi ac discreti Priceconis advocati deBiton.27 K D W lk p . t. II, nr 806 (1299 r.):viris providis comitibusZo vissaPalatinoS y r a d ie n si--------.28 Por. np. K D M łp . t. II, nr 487 (1280 r.):magnifico dom ino L estcone Ulustriduce Cracouie;K D P ol. 1 III, nr Л26 (1361 r.):magnifici principis domini RegisPolonie.Zob. także K D M az. Lub., nr 39 (1289 г.); K D W lk p . t. I, nr 745 (1296 r.);K D P ol. t. I, nr 114 (1348 r.).28 K D W lk p . t. II, nr 988 (1316 г.):his magnificis et honorabilibus viris(starostaw ielkopolski .i w ojew odow ie); K D P ol. t. III, nr 104 (1350 r.);magnificus vir dominusS p yth co castellanus Cracoviensis;ZD M łp. cz. V III, nr 2531 (1356 r.):magnificiscastellanis, pallatinis, camerariis— -Г -;M og., nr 94 (1382г .) :magnificis et nobilibus viris dominis O ttone Sandomiriensi, S p ytk on e Cracoviensi p a la tin is--------.“ W R S t. V A , nr 334 (1430 г.):n obilem dom inum M athiam de Labiszino pa-latinum B rzesten sem .-STRE N U U S — T Y T U Ł P O L S K IC H R Y C E R Z Y P A S O W A N Y C H629X IV i X V w. dostojnicy mają niekiedy tytułvalidus31. Spośród trzechnajtrwalszych predykatów szlacheckich najpóźniej pojawia sięgenero-sus.Pierwsza znana mi wzmianka z tym tytułem pochodzi z 1379 r. 32,częściej zaczyna on występować jednak dopiero około połow y X V w. 33„U rodzony” został prawdopodobnie zapożyczony z Czech, gdzie był onpredykatem wyższej szlachty („panów” ). W Polsce natomiast wyraz tenstał się — wbrew nazwie — tytułem przede wszystkim urzędniczym.Na przełomie X IV i X V w. częściej niżgenerosusużywany był termingenerosajako predykat szlachcianek polsk ich34.IIPierwsze znane mi wzmianki o wyraziestrenuusjako składnikuokreśleń feudałów polskich pochodzą z połowy XIII w. W dokumencieKonrada mazowieckiego z 1245 r. wym ieniony jeststrenuus miles nomine Budizlaus3SAutentyczność tego dokumentu jest jednak wątpli.wa. W 1252 r. Bolesław W stydliwy nadał szereg przyw ilejów komesowiKlemensowi z Ruszczy, wojewodzie krakowskiemu, którynos de cap-tivitate patrui nostri ducis Conradi lib era u it------- sicut jidelis miles etbellator strenuus36.Wyrazstrenuusw tym tekście określa jednak zaletyosobiste w ojew ody Klemensa, a nie jego pozycję społeczną; nie jestwięc predykatem. Charakter taki mastrenuusdopiero w dokumentachwielkopolskich z końca XIII w. W 1284 r. Przemysł II zatwierdził nadanie wsi Chełmno na rzecz arcybiskupstwa gnieźnieńskiego, któreuczyniłhonorabilis kmeto noster et miles strenuus, comes BerwoldusVenator Kalisiensi et pincem a L endensis37.W dyplomie arcybiskupagnieźnieńskiego Jakuba Świnki z 1289 r. wymieniony jeststrenuus virdominus Nicolaus palatinus Calissiensis, heres de Kobylinookreślonyw tym przekazie także jakostrenuus m iles38.Dokument WładysławaŁokietka z 1308 r. został wystawiony w obecnościcom ite StanislaoP a latino nostro Cuyaviensi, strenuo milite K yelczone, domino Stanislaopreposito Crusvyciensi39.W 1311 r. Mikołaj opat mogileński sprzedałwieśnobili vi ro ас strenuo militi Michaeli, heredi de Cossonow et Castellano in Quecissow4#.31 Por. np. K D M az. Lub., nr 119 (1391 г.):validus vir dom inus K ristinus heresde Pijaszeczno marsalcus curie nostre(Siem ow ita m azow ieckiego); Dok. s. krak.,nr 59 (1393 r.):validum dom inum Johannem palatinum Lanciciensem ;K D M az. Lub.,nr 139 (1400 r.):validus et strenuus m iles dom inus Prandota pincerna Ra vensis,heres de P obedna;Ksi P o m ., nr 9 (1400т.): Validi domini Thom conis subpincernąCracouiensis et capitanei M ayoris Polonie generalis;D ok. s. krak., nr 161 (1424 г.):validis hiis d o m in is------ .32 Dok. s. krak., nr 19 (1379 r.):generosa Anna de W isnice, StephanicastellaniVoinicensis v i d u a--------generosumJoannem n ep otem su u m; ZD M łp. cz. V I, nr 1633(1400 r.):generosis, strenuis et nobilibus v i r i s--------.33 Dok. s. terak., nr 183 (1437 r.); W R S t. I, nr 1591 (1438 r.); Acta cap. t. II,nr 1102 (1440 r.); ZD M Ip. cz. II, nr 581 (1441 r.) itd.34 Dok. s. krak., nr 43 (1388 r.):generosa domina Cztana filia nobilis viri d é m entis olim de R aw olow icze et u xor nobilis viri L am berti de Stanislawicze:tamże,nr 141 (1412 r.), 142 (1412 r.), 167 (1426 r.), 189 (1439 r.) itd. Zap. Sand.,' nr 457(1408 т.); W R S t. I, nr 1049 (1420 r.), 1119 (1423 r.), 1163 (1424 r.) itd.35 K D M a z. Koch., nr 461.» K D M łp . t. II, nr 436.37 K D W lk p . t. I, nr 539.38 T am że, nr 638.K D W lk p . t. II, nr 919. Zob. także tam że, nr 1010 (1319 r.).40 Tam że, nr 941. [ Pobierz całość w formacie PDF ]